5. Ciekawostki, wydarzenia i przydatne informacje

5.2. Tkaniny bawełniane

Ludziom bawełna znana jest od tysiącleci. Na obszarach o klimacie tropikalnym służyła do wytwarzania lekkich tkanin. Mówi się, że Egipcjanie znali bawełnę już 12 tys. lat p.n.e., ślady włókien bawełnianych z ok. 7.000 p.n.e. znaleziono w jaskiniach w Meksyku. Badania archeologiczne dowodzą, że różne gatunki bawełnicy uprawiano w Ameryce Południowej i Indiach kilka tysięcy lat temu.

Najstarsza wzmianka o bawełnie w źródłach pisanych pochodzi sprzed ponad 3 tysięcy lat – jest zawarta w Rygwedzie. Tysiąc lat później grecki historyk Herodot tak pisał o indyjskiej bawełnie:

„..Rosną tam dziko drzewa, których owocem jest wełna piękniejsza i lepsza od owczej. Mieszkańcy Indii wytwarzają z tej drzewnej wełny swe odzienie…”

Pod koniec XVI w. p.n.e. bawełnica zadomowiła się w cieplejszych regionach obu Ameryk, Afryki i Eurazji. Od XII wieku handel bawełną z Bliskiego Wschodu rozprzestrzenił się na cały Półwysep Apeniński, a Wenecja, Mediolan, Genua i Florencja stały się głównymi ośrodkami jego handlu. Co więcej, dalszy rozwój handlu bawełną został kontynuowany przez europejskich osadników w Ameryce Północnej w XVII wieku. W roku 1786 rozpoczęto uprawę bawełny Sea Island Południowej Karoliny i Georgii. Miejscowe plemiona Indian Pima, które pracowały przy zbiorach bawełny zostały uhonorowane i najlepszy gatunek amerykańskiej bawełny nosi do dziś nazwę PIMA.

Od 1800 roku bawełna stała się najważniejszym surowcem włókienniczym i jest ona – oprócz zboża – najważniejszym towarem handlowym.

Znaczenie uprawianej jednorocznej rośliny bawełny wzrosło zwłaszcza od XVIII wieku, kiedy to w roku 1769 Sir Richard Arkwright udoskonalił krosno tkackie, wynalazł przędzarkę i założył pierwszą fabrykę przędzalniczą i tkacką. Doprowadził on do przemysłowej obróbki włókna bawełny. Przełomowe znaczenie miał wynalazek krosna w 1786 roku (Edmund Cartwright opatentował także krosno mechaniczne i w 1792 maszynę do wytwarzania przędzy czesankowej stając się jeden z pionierów rewolucji przemysłowej w Anglii). Stopniowo wyłonił się również handel bawełną na masową skalę aby sprostać zamówieniom nowej gałęzi przemysłu.

Obecnie największymi producentami bawełny są: kraje byłego Związku Radzieckiego, Stany Zjednoczone, Chiny, Indie, Brazylia, Egipt i Sudan..

Charakterystyczna budowa włókna bawełnianego nadaje mu naturalną wytrzymałość, trwałość i zdolność absorpcji. Każde włókno tworzy 20 – 30 warstw celulozy splecionej w nici.

Znanych jest około 40 gatunków bawełny, z których 4 mają znaczenie gospodarcze:

• bawełna afrykańska pochodzi z Pakistanu, uprawiana w Azji,
• bawełna indyjska występuje w Azji i Afryce, uprawiana głównie w Azji,
• bawełna egipska pochodzi z Ameryki Południowej, uprawiana w USA, Egipcie i Sudanie,
• bawełna zwyczajna z Meksyku i Antyli, najczęściej uprawiana w Ameryce, Afryce i Australii.

W procesie produkcji bawełna poddawana jest wielu procesom, które mają na celu oczyszczenie włókien, a także dodatkowym procesom w celu uszlachetnienia i zwiększenia wytrzymałości włókien. We wstępnym procesie produkcyjnym bawełna jest wyczesywana oraz gazowana, co w przyszłości pozwoli gotowym produktom być odpornym na mechacenie się. Następnym etapem jestmerceryzacja: uformowana w zwoje poddawana jest kąpieli i naciąganiu w roztworze sody kaustycznej. Proces ten pozwala pozbyć się ostatecznych zanieczyszczeń włókna, wzmacnia je i zapobiega kurczeniu się ich w przyszłości.

W efekcie tego procesu włókna bawełny zwiększają swą wytrzymałość, zwiększa się ich połysk, rośnie higroskopijność oraz ułatwione jest barwienie. Częstostosuje się także specjalne wykończenie przeciwgniotliwe osiągane poprzez dokręcanie nici oraz wkład żywicy syntetycznej w tkaninę, a także poprzez domieszkę włókien syntetycznych.

Celem tych zabiegów jest, aby tkanina była łatwiejsza w konserwacji i utrzymaniu w czystości.

Kilka gatunków bawełny jest wykorzystywane do celów handlowych. Są one podzielone na trzy grupy główne:

Typ 1: Bawełna długowłóknista (ELS cotton – przeciętnie od 35 do 60 mm). Najwyższa jakość włókien, przykładowo do tej grupy należą: bawełna egipska – GIZA, północnoamerykańska PIMA – Sea Island Cotton, Indyjska – Suvin, sudańska – Barakat .
Typ 2: Gatunek bawełny, którego włókna sięgają od 13 do 33 mm długości. Większość amerykańskich gatunków bawełny należy do tej grupy.
Typ 3: Krótsze włókna mierzące od 9 do 25 mm długości. Występują one najczęściej w krajach azjatyckich.

Najlepsze parametry wytrzymałościowe i organoleptyczne posiada bawełna długowłóknista. Wśród znawców największą popularnością cieszy się bawełna egipska, gdyż tylko ta bawełna charakteryzuje się wyjątkowo długimi włóknami i jest to materiał najwyższej jakości. Egipt jest wyjątkowym miejscem dla produkcji bawełny, ponieważ plantacje leżą w bardzo unikalnym klimacie  występującym tu przez cały rok. Dzięki temu bawełna egipska jest zachwycająco miękką, zmysłową i komfortową nicią. Wygląda atrakcyjnie, jest szlachetna – o bogatym składzie Bawełna egipska jest praktycznie niezniszczalna, a jej miękkość faktycznie udoskonala się wraz z praniem i używaniem.

Podstawowe typy tkanin bawełnianych

Batyst – tkanina o splocie płóciennym, cienka, miękka, merceryzowana. Wyrabiana w kolorze białym lub w pastelowych odcieniach różnych kolorów, nieraz drukowana lub o efektach tkackich.

Etamina – lekka przejrzysta tkanina wykonana z nitek wielokrotnych mocno skręconych, nieco szorstka w dotyku. Splot płócienny. Bywa biała, jednobarwna, drukowana lub haftowana.

Perkal – tkanina o splocie płóciennym, wykonana z nitek o średniej grubości. Przeważnie biała, zwykle mocno wykrochmalona.

Kreton – pod względem splotu i grubości tkanina podobna do perkalu, drukowana i usztywniana. Stosowana na sukienki damskie i dziecięce, fartuszki.

Popelina – splot płócienny. Nitki wielokrotnie, mocno skręcone. Tkanina merceryzowana, biała lub barwna, zależnie od przeznaczenia jest wyrabiana w różnych grubościach.

Ryps – tkanina podobna do popeliny, ale grubsza o bardziej wyraźnych prążkach w kierunku wątku.

Satyna – splot satynowy. Barwiona lub drukowana o trwałym połysku.

Kora – splot prosty. Gofrowanie uzyskane przez miejscowe nadrukowywanie roztworem ługu sodowego. Jednobarwna lub drukowana.

Pika – po prawej stronie tkaniny występują wypukłe prążki lub inny wzór; zwykle w kolorze białym.

Gabardyna – splot skośny, wątek wielokrotny. Wykonana z nitek w jednym kolorze, czasem przy użyciu wątku i osnowy w różnych kolorach.

Drelich – splot skośny lub skośny łamany. Tkanina z grubych mocnych nitek, gęsto tkana, barwiona. Drelichy bywają różnej grubości.

Teksas – odmiana drelichu o zróżnicowanych kolorach osnowy i wątku.

Flanela – splot płócienny lub skośny. Wątek luźno skręcony. Drapana jedno lub dwustronnie. Jednobarwna, drukowana lub kolorowo tkana.

Welwet – sztruks – tkanina runowa o podłużnych wąskich prążkach utworzonych z okrywy włókien. Powstają one w wyniku zastosowania dodatkowych nitek w wątku, odpowiednio po wytkaniu przecinanych. Jednobarwna lub drukowana.

Organdyna – cienka, sztywna i przezroczysta tkanina bawełniana o splocie płóciennym.

Adamaszek – tkanina wzorzysta, odznaczająca się wielkimi wzorami (ornamenty, kwiaty, zwierzęta, krajobrazy) uzyskiwanymi przez zastosowanie maszyny żakardowej; wzory mają charakterystyczny schodkowy kontur i wielkonitkowy raport; tło jest zwykle tkane w splocie przeciwstawnym do wzoru, najczęściej atłasowe i odpowiednio satynowe; układ nitek we wzorze daje różne odbicie światła, przez co wzór wydaje się jasny lub ciemny.

Muślin – tkanina bawełniana z cienkiej czesanej przędzy, cieńszej w osnowie niż w wątku, wykonana splotem płóciennym, jednobarwna lub drukowana, posiadająca charakterystyczną miękkość.

Aksamit – tkanina pluszowa o niskiej okrywie włókiennej (poniżej 3 mm), okrywa włókienna (runo) z bawełny, jedwabiu (wówczas nosi nazwę weluru); może być gładki, wzorzysty i gofrowany.

Źródło: „Słownik pojęć towaroznawczych”

Polecane lektury:

1. Maria Chyrosz, Elżbieta Zembowicz-Sułkowska „Materiałoznawstwo odzieżowe”, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne WSiP Warszawa 1995 r.

2. Paulina Samek „Krawiectwo – Materiałoznawstwo, Wyd. WSiP Warszawa 1999 r.

3.

The Origin of Sea Island Cotton

S. G. Stephens

Agricultural History
Vol. 50, No. 2 (Apr., 1976), Published by: Agricultural History Society
Article Stable URL: http://www.jstor.org/stable/3741338